गोर्खा जिल्लाको उत्तरपूर्वको हिमाली भेगमा पर्ने बार्पाक गाउँमा जाने सौभाग्य मैले आफैले रोजेर पाएको होइन, तर त्यो गाउँको झझल्को मलाई कहिल्यै नमेटिने गरी आइरहन्छ । दरौँदी नदीको गड्तिरै गड्तिर धेरै समय लगाएर सम्म बाटो हिडेको, साँझ झमक्क परे पछि रोमन भी आकारको छिपछिपे बाटामा हिड्दा अजल्टिएर देब्रे हातले सिस्नो समाउन पुगेको, रैथानेहरूले एक-डेढ घण्टामा काट्ने उकालो पाँच घण्टा लगाएर काटेको, बार्पाक जाँदाको उकालो र फर्किँदाको ओरालामा बेग्ला बेग्लै किसिमले खुट्टामा कैँडा लागेको, झ्याल-ढोका नभएको बुइकलमा वास बसेको, हिमाली क्षेत्रका मान्छेलाई त हिउँ पनि किसिम किसिमको हुँदो रहेछ भन्ने चाल पाएको, घलेहरूको भाषालाई गुरुङहरूले घले नाम राख्न छेकेको, नेपाली भाषा मात्र जान्ने गुरुहरूलाई घले भाषा नसिकी विद्यार्थीलाई सिकाउन गारो परेको र भिक्टोरिया क्रसमा कीर्तिमान राख्ने जमदार गजे घलेको जन्मथलो पुगेको अनुभव सबै एकै चोटि गुट्मुटिएर आउँछन् बार्पाकको झझल्कासित ।
दुईतीन वर्ष अगाडि ‘राष्ट्रिय भाषाहरू संरक्षण संस्था’ नाम भएको संस्थाका प्रमुख एस के खालिङले मलाई घले भाषाको वर्ण निर्धारण गर्न बार्पाक जाने निम्तो दिए । म उनको साथ लागेँ । जाडो महिनै थियो । भालुस्वारा सम्म हामी बसमा जानु पर्ने थियो, तर सौभाग्यले हामी गएको दिन चाहिँ बस भालुस्वारा भन्दा पर चनौटे सम्म पुग्यो । त्यहाँबाट हामीले पैदल हिँड्नु पर्ने भएकाले बस अलिक पर पुगी दिएकाले हाम्रो बाटो केही छोटियो । चनौटेबाट हामी बालुवा भन्ने ठाउँ सम्म बास बस्न पुग्यौँ ।
बालुवा पुग्ने वेलामा साँझ झमक्क परयो । साँगुरो अङ्ग्रेजी भी आकारको बाटाबाट भरिया, खालिङजी र म हिँड्दै थियौँ । कुलाको पानी बगेर बाटो छिप्छिपे भएको थियो । वेला वेलामा भारी बोकेका खच्चडका लर्कालाई बाटो छोडी दिनु पर्थ्यो । एक्कासि अजल्टिएर म देब्रे हात भुइँमा टेक्न पुगेँ । अँध्यारो भए पनि हात अल्लो हो कि सिस्नामा परेछ भन्ने बुझ्न ढिलो भएन । सिस्नाले हात भत्भती पोले पछि के गर्ने भन्ने होसै रहेन । केटाकेटीमा सिस्नाले पोलेका वेलामा सिङान लगाउँदा बिसेक गर्छ भन्ने विश्वास थियो । अर्को केही औषधी आफूसित नभएकाले सिस्नाले पोलेका ठाउँमा मैले सिङानै लगाउने निर्णय गरेँ । सिस्नामा फर्मिक एसिड भन्ने अम्ल भएकाले त्यसले पोल्छ भन्ने मैले कतै पढेको थिएँ । कुनै कुनै चिल्ने कमिलाले पनि टोक्ता हाम्रो जिउमा फर्मिक एसिडले भत्भती पोल्छ अरे । कमिलाले चिलेका वेलामा पनि केटाकेटीमा हामी सिङान दल्थ्यौँ । सिङान चिप्लो हुन्छ । जुनसुकै चिप्लो कुरामा अल्काली हुन्छ अरे । यसरी अमिलो र खरानी मिसाए झैँ हुने रहेछ क्यारे सिस्नो वा कमिलाले चिलेका वेलामा सिङान दल्ने उपचारमा । जे भए पनि धरान छोडेर काठमाडौँ आए पछि मैले कमिलाले चिलेको वा सिस्नाले पोलेका वेलामा सिङान दल्ने मौका पाएको थिइन । तर केटाकेटी हुँदा जस्तो सस्तो सिङान अचेल हुँदो रहेनछ स् सिस्नाले पोलेका ठाउँमा मेरा नाकमा पुग्दो सिङानै आएन । केटाकेटी भए के गरिन्थ्यो कोनिस अहिले साथीसित सिङान सापट माग्न सकिन । पर्सि पल्ट सम्म हात झन्झनाई राखेको थियो ।
बालुवामा एउटा घले दम्पत्तिको लजमा बस्यौँ । त्यस लजका एकदुई ओटा चलन मलाई नेपालभरका लजवालाहरूले सिक्नुपर्ला जस्तो लाग्यो । लजमा जुत्ता बाहिरै खोल्नुपर्ने, लजका चप्पल साट्नु पर्ने र धारामा गोडा धुनु पर्ने चलन रहेछ। लजका सिरक सुकिला राखिएका रहेछन् । लज सञ्चालकहरूले यति कुरो नजान्नाले बाटो हिँड्दा धेरै पल्ट म अघिल्ला बटुवाका मोजा गनाउने सिरक ओढ्न बाध्य भएको छु ।
भोलि पल्ट हामी बार्पाक जाने नाक ठोक्किने ठाडो उकालो चढ्न थाल्यौँ । बाटो हिँड्दा भरियालाई हामी भेट्ता रहेनछौँ । सोलुखुम्बुमा जन्मेका खालिङजीलाई न बाटो हिँड्ने समस्या थियो, न उकालो चढ्ने । म चाहिँ धरान विजयपुरमा जन्मेको हुनाले र अलिकति बूढो पनि भएकाले होला भरियालाई भेट्न खालिङजी नसक्ने, खालिङजीलाई भेट्न म नसक्ने भए जस्तो मलाई लागी रहेको थियो । वास्तवमा खालिङजी मलाई साथ दिन विस्तारै हिँडी रहेका थिए ।
जुनसुकै उकालो चढ्दा मलाई सुरुमा चाहिँ धरान सिंहदेवी वा तीनधारेको उकालाको सम्झना आउँछ, तर बार्पाकको उकालो त बार्पाककै उकालो जस्तो थियो । म पन्ध्र वर्षको उमेरमा दाजुको बिहेमा ताप्लेजुङको सिमा भन्ने ठाउँमा गएको थिएँ। तेरथुम जाँदा तमोर खोलो तरे पछि झन्डै म्याङ्लुङ सम्मको ठाडो उकालो सती बयर फाँक्तै काटेको र टाकुरामा पुग्दा पानी नहालेको मोही खाएको बिर्सन सकिँदैन । खोटाङमा आफ्नै ससुराली जाँदा दूध कोसी र सावा खोलो वारिपारिको उकालो चढेको अनुभव जोड्दा पनि मेरो जीवनमा बार्पाकका उकालाको ठाडो पनलाई केहीले पनि उछिन्न सक्तैन ।
बार्पाकको भन्दा बेग्लै किसिमको ठाडो उकालो चढ्दाको अद्वितीय अनुभव मेरा जीवनमा मैले गुजरातमा गिर्नारको उकालो चढ्दा गरेको छु । गिर्नारमा दश हजार ओटा जति सिँढी चढ्दा र ओर्लिँदा खुट्टामा बेग्लाबेग्लै किसिमका कैँडा लागेर फत्र्याकफत्र्याक मैले बार्पाकको उकालोओरालो गर्दा पनि सम्झेँ ।
बार्पाकमा घाम लागेका वेलामा गुलियो न्यानो भयोस साँझबिहान र बादल लागेका वेलामा गुलियो शीतल भयोस राति मीठो जाडो भयोस पानी परेका वेलामा सिरक र आगो नछोडुँ जस्तो भयोस हिउँ परेका वेलामा बाहिर निस्कुँ जस्तो भयो । झरीमा त्यति हिँडिएनस हिउँमा भने,डुलियोस हिउँ पग्लेर हिलो भएको बाटामा पनि अलिअलि हिँडियो । हिउँमा खुट्टा भासिँदा रमाइलो लाग्छ, तर छिटो हिँड्न सकिँदैन। म चीनमा हुँदा हिउँ परेका वेलामा सडकका पेटीमा हरेक पाइलामा जुत्ता रडकरडक भएको पनि र एकदिन त हिउँमै चिप्लेर लडेका वेलामा अरूले देखे कि भनेर पल्याकपुलुक हेरेको पनि बिर्सिन्न । बार्पाकमा पुगेका वेलामा चाहिँ हिउँ पनि किसिमकिसिमको हुँदो रहेछ भन्ने पहिलो पल्ट चाल पाएँ ।
भोलि पल्ट र पर्सि पल्ट गरेर घले भाषाको वर्ण माला बनाएँ । केलाएर हेर्दा घले भाषा तिब्बती भाषासित नजिकैको अनि तामाङ, गुरुङ, थकाली, मनाङे र छन्त्यालसित टाढाको साइनो लाग्ने भोटबर्मेली भाषा रहेछ । एउटै शब्दमा लागेको स्वरलाई रुद्र घण्टी तलमाथि सारेर उच्चारण गर्दा बेग्लाबेग्लै शब्द बन्ने भाषालाई तानल भाषा भन्दछन् । घले भाषा पनि तामाङ, गुरुङ, थकाली, मनाङे र काइके झैँ तानल भाषा रहेछ । त्यसमा कुनै कुनै ध्वनि त अचम्म लाग्ने रहेछन् ।
घले भाषा भन्दा पनि घले भाषाको सामाजिक समस्या भने डरलाग्दो रहेछ १ घले भाषा गोर्खा जिल्लाका बार्पाक, लाप्राक, गुम्दा, उइया,खोर्ला र इसिनाम भन्ने उत्तरपूर्वी भेगका गाउँहरूमा बोलिने रहेछ । गाउँकी एउटी स्कुल शिक्षकसित कुरा गर्दा के थाह भयो भने, नेपालीमा पढाएको केटाकेटी बुझ्दैनन् अरे अनि गुरुलाई पनि घले भाषा आएन भने, गुरुचेलामा संवादै हुँदैन अरे १
रमाइलो कुरो के रहेछ भने, गाउँका कामीदमाईँ पनि घले भाषा फरर्र बोल्दा रहेछन् । घले भाषा मातृभाषा हुनेमा घलेहरू भन्दा गुरुङहरू बढ्ता रहेछन् । त्यहाँका गुरुङले जानेको भाषै त्यही हो, त्यसैले त्यहाँका गुरुङले त्यो भाषालाई ‘घले भाषा� भन्ने नाउँ राख्नै दिँदा रहेनछन् । मैले लम्जुङ, स्याङ्जा, पर्वत र कास्कीको सिक्लेसका गुरुङहरूसित अन्तरक्रिया गरेर गुरुङ भाषाको वर्ण माला बनाइदिएको छु अनि गुरुङ भाषाका व्याकरणको रूपरेखा पनि तयार गरी दिएको छु । बार्पाकको घले भाषा अरू तिरको गुरुङ भाषा होइन र त्यो गुरुङ भाषाको भाषिका पनि नभएर छुट्टै भाषा हो । त्यो भेग बाहेक लम्जुङ जस्ता अरू तिरका घलेहरू पनि घले भाषा नबोलेर बोल्न जाने, गुरुङ भाषै बोल्छन् । यी परिबन्दले बार्पाकका घलेहरूलाई आफ्नो अस्मिता र चिनारी स्थापित गर्न सारै गारो परेको रहेछ ।
नचिनिने गरी हिउँले पूरै बार्पाक छोपिएको थियो । फुर्कामा हिउँ परेको भारी थाम्न नसकेर बाँस झ्याङमा बाँसका घनाहरू पडकपडक फुटी रहेका थिएस रुखका हाँगाहरू पडकपडक भाँचिएर खसी रहेका थिए । मलाई बार्पाकमा घले र घले भाषाको अस्मिता हिउँको भारी खप्न नसकेर पडक्क फुट्न आँटेको बाँस र रुखको फुर्को जस्तो लागिरहेको छ ।
