टोकियो – सेत्सुको थर्लो १३ वर्षकी थिइन् जब मानव वस्तीमाथि खसालिएको पहिलो परमाणु बम विस्फोटन भएको थियो । उनी त्यसबाट बाँचिन् र त्यसयता ६ दशकभन्दा धेरै समयदेखि उनी परमाणु अस्त्रहरू विरुद्धको अभियानमा निरन्तर सामेल छिन् ।
अब त उनी हिरोशिमा विस्फोटनमा बाँच्न सफल थोरै जीवितमध्ये पर्छिन् । तर अहिलेको समयमा जब परमाणु अस्त्रमा विश्वले गर्ने खर्च निकै बढिरहेको छ तब यी ९२ वर्षीया चाहन्छिन् उनीहरूले परमाणु निरस्त्रीकरणबारे गर्दै आएका कार्य मानिसहरूको मनमस्तिष्कमा गाढा गरी बसिरहोस् ।
त्योबेला बम खस्दाको समय उनको स्मरणमा ताजै छ । ‘मैले केही चम्केको देखेँ । के भयो भनेर मेरो दिमागले ठम्याउनै पाएन किनभने मेरो शरीर माथि हुत्तियो । मेरो शरीर हावामा उचालियो र मैले होस गुमाएँ,’ सेत्सुकोले भनिन् ।
सन् १९४५ को अगस्ट ६ मा स्थानीय समयानुसार बिहान ८ बजेर १६ मिनेट जाँदा अमेरिकाले ‘लिटिल बोइ’ नामक अणु बम हिरोशिमा सहरमाथि खसालेको थियो । युद्धमा अणु बम खसालिएको त्यो पहिलो घटना थियो । तेज प्रकाश र आगोको गोला लगत्तै भयानक आवाज र त्यसपछि अन्धकार अनि विकिरणयुक्त धूलोले सहरलाई छोप्यो । ‘मेरो होस खुल्दा मैले आफूलाई अन्धकारमा पाएँ । वरपर सुनसान थियो,’ उनले भनिन् ।
बढ्दो अस्त्र दौड
सेत्सुकोले जीवनको धेरै समय परमाणु अस्त्रहरू विरुद्ध अभियानमा बिताएकी छन् । परमाणु अस्त्र उन्मूलनसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय अभियान आइकानकी उनी अग्रणी व्यक्ति पनि हुन् । आइकानले पाँच वर्षदेखि प्रकाशित गर्दै आएको वार्षिक प्रतिवेदनमा विश्वभर परमाणु अस्त्रमा गरिने खर्च २३.२ अर्ब अमेरिकी डलरले वा ३४%ले बढेको देखिन्छ ।
उसका अनुसार अहिले विश्वमा ९ वटा परमाणु अस्त्रयुक्त देशहरू छन्: रुस, संयुक्त राज्य अमेरिका, चीन, फ्रान्स, यूके, पाकिस्तान, भारत, इजरेल र उत्तर कोरिया। इजरेलसँग परमाणु अस्त्र भएको ठानिन्छ तर त्यहाँको सरकारले यस मामिलामा आधिकारिक रूपमा नै ‘अस्पष्टता’को नीति अख्तियार गर्छ । परमाणु अस्त्रयुक्त देशहरूले सन् २०२३ मा हरेक सेकेण्ड करिब २८९८ अमेरिकी डलर खर्च तिनका ती अस्त्र भण्डारणमा गरेको आइकानले जनाएको छ- जुन अघिल्लो वर्षभन्दा १३.४%ले बढी छ । स्टकहोम इन्टर्न्याशनल पिस रिसर्च इन्स्टिच्युट (सिप्री)का अनुसार ‘९ परमाणु अस्त्रयुक्त देश’हरूले तिनका ती अस्त्रको आधुनिकीकरण गर्ने काम सन् २०२३ मा पनि जारी राखे ।
भयङ्कर विनाश
सेत्सुकोका कैयन् मित्रहरूको ज्यान गएको उक्त हमलाको घटनामा अमेरिकी सेनाले प्याराशुटबाट उक्त बम खसालेको थियो । त्यो बम जमिनभन्दा ६ सय मिटरमाथि नै पड्किएको थियो । कति मानिसको ज्यान गयो भन्ने यकीन सङ्ख्या उपलब्ध छैन ।
तर उक्त भयानक विस्फोटनले तत्क्षण ६० देखि ८० हजार मानिस मारिएको अनुमान गरिन्छ । ‘मैले मेरो शरीर चलाउन खोजेँ तर सकिनँ,’ उनले भनिन्, ‘अचानक हातहरूले मेरो ढाडमा समाएको अनुभव गरेँ । अनि एउटा पुरुष स्वर सुनेँ – ‘नआत्तिउ। हिँडिरहु । शरीर चलाइरहु । अघि बढिरहु ।’
उनले ती पुरुषलाई त देखिनन् तर त्यो आवाजको निर्देशन पालना गरिरहिन् र अँध्यारोबाट बाहिर निक्लन सकिन् । उनका सहपाठीहरूको मधुरो आवाज सुनिन्: ‘हे भगवान् बचाउ, आमा मलाई बचाउ । ‘भवन जल्न थाल्यो । त्यही कोठा बसिरहेकाहरू सबै आगोमा जलेर मरे ।’
‘ती भूतजस्ता देखिन्थे’
जापानी सेनाका लागि काम गर्दै आएका ३० किशोरीहरू त्यही कोठामा थिए । गणितमा तिनको दखलका कारण ती सहपाठीहरूले जापानी सेनाका लागि ‘कोड ब्रेकर’को काम गर्थे ।
तीमध्ये सेत्सुको र दुईजना अरू मात्र बाँच्न सके । तर तिनले त्यसपछि नारकीय दृश्य बेहोर्नुपर्यो । ‘मैले मानिसजस्ता आकृति देखेँ तर ती मानिसजस्ता पटक्कै देखिँदैनथे । ती त भूतजस्ता देखिन्थे किनभने तिनका रौँ ठाडा भएका थिए । हाडबाट छुट्टिएका मासु र छाला लत्रिएका थिए । तिनको जलेका छाला पग्लिरहेका थिए अनि शरीरका भागहरू थिएनन् ।’
त्यसपछिका महिना र वर्षहरूमा कैयन् मानिसहरू विकीरणको दीर्घकालीन प्रभावले मरे । कुल मृतकको सङ्ख्या करिब १ लाख ३५ हजार रहेको बताइन्छ ।
नागासाकी
सन् १९४५ को अगस्ट ९ मा अमेरिकाले जापानमा दोस्रो परमाणु बम खसाल्यो । यसपटकको निसाना नागासाकी सहर थियो । त्यहाँ ५० हजार मानिस मारिएको अनुमान गरिन्छ ।
बाल्यकाल
सेत्सुकोले बेहोर्नु परेको विभत्स घटनालाई कुनै हिसाबमा बेवास्ता गर्न सकिन्न । त्यो सम्झन पीडादायी भएपनि उनी पनि त्यसलाई बिर्सन चाहन्नन् ।
तर उनी आफ्नो दैनिक जीवनचर्या निकै सकारात्मक ढङ्गले व्यतीत गर्छिन् । क्यानडाको टोरन्टो सहरबाट भिडिओ लिंकमार्फत बोल्दै गर्दा उनी गुलाबी पहिरनमा थिइन् – उनको ज्याकेट, लिपस्टिक, घरका चकटी तथा फूलहरूका उज्याला रङ्ले उनको प्रारम्भिक बाल्यकालकै झल्को दिन्थे ।
कामको पहिलो दिन
छोटो समयको प्रशिक्षणपश्चात् अगस्ट ६ देखि ती किशोरीहरू काम थाल्दै थिए । बिहान ८ बजे उनीहरू सहरको केन्द्रभन्दा डेढ किलोमिटर पर रहेको काठबाट बनेको ठूलो भवनमा गए । त्यो भवन त्यहाँको सैनिक मुख्यालयको रूपमा प्रयोग गरिएको थियो ।
सुरुवाती परिचय आदानप्रदानको काम सकिनासाथ सेत्सुकोले डरलाग्दो चम्किलो उज्यालो देखिन् । सेत्सुको र उनका बाआमा त्यो घटनामा बाँचे तर उनकी बहिनी तथा भतिजा नराम्ररी घाइते भए र तिनले ज्यान गुमाए । ‘म किन बाँचे हुँला, जबकी वरपर मेरा सबै प्रिय आफन्तहरू त्यसरी दर्दनाक रूपमा मारिए ?’ उनी सम्झन्छिन् । घटनाको २७ दिनपछि जापानले आत्मसमर्पण गर्यो ।
युद्धपश्चातको समय
युद्धपश्चात् सेत्सुको अन्तर्राष्ट्रिय क्रिश्चियन समूहहरूमा संलग्न भइन् र परिवर्तित जापानमा काम गर्न थालिन् । सामाजिक कार्य गरिरहँदा उनले जिम थर्लो नामक क्यानडेलीसँग भेटिन् जो पछि उनको पति बन्न पुगे । सन् १९५४ मा बाइस वर्षको उमेरमा सेत्सुकोले अमेरिकी राज्य भर्जिनियामा समाजशास्त्र पढ्ने अवसर पाइन् । तर स्थानीय पत्रिकालाई दिएको एउटा अन्तर्वार्ताले उनको जीवनको दिशा नै बदलियो ।
लामो अभियानको आरम्भ
सन् १९५२मा अमेरिकाले पहिलो हाइड्रोजन बम परीक्षण गर्यो । सेत्सुकोले हिरोशिमामा बेहोरेकोभन्दा त्यो बमको विनाशक क्षमता हजार गुना धेरै थियो । भर्जिनियामा पत्रिकाहरूले परमाणु बमको प्रत्यक्ष अनुभव गरेको मानिससँग अस्त्र दौडबारे प्रतिक्रिया लिन चाहे । ‘अति भयो,’ उनले भनिन्, ‘हिरोशिमा र नागासाकीजस्तो घटना अब कहिल्यै हुनु हुँदैन ।’
त्यस्तो हमला आइन्दा हुन नहुने भन्दै उनले संसारलाई चेतावनी दिइन् । अमेरिकाको परमाणु नीतिको उनले आलोचना गरिन् । तर तत्कालै उनले विरोध बेहोर्न पर्यो । उनलाई धम्की तथा घृणायुक्त पत्रहरू पठाइए। उनी तर्सिइन् ।
खेर गएन
‘हामीलाई बोल्न प्रोत्साहन गरिएन । तर विश्वलाई बताउनु पर्छ भन्ने मलाई लाग्यो । त्यो हाम्रो नैतिक दायित्व थियो…’
‘हामीले के वाचा गर्यौँ भने अब यस्तो फेरि हुन दिन हुँदैन । हाम्रा प्रियजनहरूको मृत्युलाई खेर जान दिनु हुँदैन ।’
त्यसयता सेत्सुकोले संसार डुलिन् र आफ्नो कथा सुनाउँदै मानिसहरूलाई परमाणु अस्त्रले ल्याउने क्षतिबारे सजग गराइन् ।
फेडरेशन अफ अमेरिकन साइन्टिस्ट्सले गरेको अनुमान अनुसार विश्वको परमाणु अस्त्र भण्डार सन् १९८० ताका सबभन्दा धेरै पुगेको थियो – करिब ७० हजार ।
सन् १९८०को दशकको अन्त्यतिर अस्त्र घटाउने वार्ताहरू हुन थाले र त्यसपछि विश्वभरि ती अस्त्रको सङ्ख्यामा व्यापक कटौती हुन थाल्यो । तर अब त्यो प्रवृत्ति पुन: उल्टँदै छ ।
नोबेल शान्ति पुरस्कार
तर पनि परमाणु निरस्त्रीकरणको अभियानले लगातार केही सफलता हासिल गर्दै आएको छ । सन् २०१७ को जुलाई ७ मा १२२ देशहरूले एक कोशेढुङ्गा मानिएको परमाणु अस्त्र निषेधको सन्धि अनुमोदन गर्न मत दिए । खासगरी परमाणु अस्त्र साथमा भएका देशहरूले त्यसमा हस्ताक्षर गर्न मानेनन् ।
सो वर्षको अन्त्यमा आइकानलाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरियो। पुरस्कार स्वीकार गर्न सेत्सुकोलाई ओस्लोमा डाकिएको थियो । ‘म यति धेरै खुसी भएँ… त्यसलाई म बताउनै सक्दिनँ ।’ उनको निम्ति त्यो क्षण कृतज्ञता, उत्साह र खुसी मिश्रित रह्यो ।
त्यो समयमा उनले विगत सम्झिइन् । ‘मैले तत्कालै मेरा सहपाठीहरूको स्मरण गरेँ । ती सबै प्रियजनलाई सम्झिएँ जसले ज्यान गुमाए ।’ एउटा सुरक्षित विश्वको निर्माण गर्न निकै परिश्रम गर्नु पर्ने सेत्सुकोको विश्वास छ । ‘यो कुरुप वास्तविकताबारे हामी सबै जानकार हुनु पर्छ । मैले जे देखेँ त्यस्तो हामी कसैले बेहोर्न चाहँदैनौँ ।’ –बीबीसीको सहयोगमा
